kızılderili dondurması ne demek?

Kızılderili dondurması ya da Atabask dondurması (Denağinaca nivagi¹, Değinakça vanhgiq ²³, Holikaçukça nathdlod⁴, Koyukonca nonaaldlode⁵, Yukarı Kuskokvimce nemaje ⁶⁷, Aşağı Tananaca nonathdlodi⁸, Tanakrosça nanehdlaad’⁹, Guçince it’suh¹⁰), Alaska'da Alaska Atabaskları ile Kanada'da Kanada Atabaskları tarafından kurutulmuş ya da taze tatlısu balıkları ve sığın, rengeyiği gibi memelilerin etlerinin yağ ve yabani meyvelerle çırpacak yardımıyla karıştırılmasıyla yapılan tatlı. Et, balık, yağ, meyve ve bazen karla yapılan bu tatlı klasik dondurma tarifleriyle uyuşmaz. Merkezi Alaska–Yukon Atabaskları bunu Nuchalawoya adlı potlaç törenlerinde de sunarlar. Yapılırken söylenen şarkılara «dondurma şarkıları» denir.

Alaska Eskimoları tarafından et, yağ ve meyve karışımıyla yapılan akutaq (Eskimo dondurması) tatlısıyla benzerlik arzeder.

Kanada'nın Britanya Kolumbiyası'ndaki Kanada Kızılderilileri tarafından Shepherdia canadensis meyvesi ile diğer meyveleri çırpılıp köpürtülerek yapılan ve yine Kızılderili dondurması adıyla da anılan Sxusem adlı tatlı türüyle karıştırmamak gerekir.

İngilizcede kulfi (Hintçe क़ुल्फ़ी Urdu قلفی) için kullanılan Indian ice-cream («Hint dondurması») adıyla da karıştırmamak gerekir.

Malzeme

• Balıklar (et & yağ): turna balığı (Esox lucius), Stenodus leucichthys, Coregonus, Prosopium
• Memeliler (et & yağ): sığın, rengeyiği, ayı
• Meyveler: Vaccinium vitis-idaea, Vaccinium uliginosum, Vaccinium oxycoccos, Arctostaphylos uva-ursi, Empetrum nigrum, Rubus spectabilis, Rubus chamaemorus, Rubus strigosus, Rosa acicularis
• Ekstra tatlandırıcılar: Hedysarum alpinum

Etnografya

• Guçinler it’suh dedikleri yemeği kurutulmuş balık ile Vaccinium vitis-idaea (natł'at), Vaccinium uliginosum (jàk zheii, jak zheii, jak nalyuu), Arctostaphylos uva-ursi (dàn daih, dandaih) ve Empetrum nigrum (dineech'ùh, dineech’uh) meyvelerinin birlikte dövülmesiyle hazırlar ve içine balık yağı ile şeker katarlar¹¹.
• Hanlar Kızılderili dondurmasını kurutulmuş rengeyiği etini yağ ve üzümsü böğürtlensi meyvelerle karıştırıp döverek de yaparlar¹².
• Koyukonlar nonaaldlode(«that which has been whipped up») adını verdikleri Kızılderili dondurmasını kurutulmuş turna balığı (Esox lucius),Stenodus leucichthys,Coregonus, Pasifik sombalığı gibi kuru balıkları önce haşlar sonra sıkıp suyunu süzerler ve içine sığın eti ve yağı , ayı yağı ile balık yağını (ya da Crisco marka bitki yağını) katar, köpürürcesine çırpıp sonra da içine*Rubus spectabilis,Vaccinium oxycoccosgibi meyve, kuru üzüm, şeker ve bazen de süt katıp karıştırarak yaparlar¹³¹⁴. Koyukonlar ayrıcadeneyh bete haalggaadee* (moose meat with bearberries) denen yemeği sığın (Yukarı deneeje, Aşağı ve Merkezî Koyukonca deneege) eti ile Arctostaphyllos rubra (Yukarı denesh, Merkezî ve Aşağı deneyh) meyvesini karıştırarak yaparlar¹⁵.
• Ahtnalar sonbaharda yağ, et ve meyveleri karıştırarak huş kabuğundan yapılan saklama kaplarında kışın tüketmek üzere saklarlar.¹⁶
• Denağinalar nivagi dedikleri Kızılderili dondurmasınını favori yiyecekleri arasında sayarlar ve Pasifik som balığı, Coregonus ve turna balığı ya da memeli hayvanların eti haşlanıp püre haline getirilerek sığın, rengeyiği ve Amerika kara ayısının yağıyla karıştırılır ve içine meyve (Rosa acicularis ve diğerleri) katılır¹⁷. Balık yumurtası eklendiği de olur¹⁸.
• Değinaklar vanhgiqdedikleri Kızılderili dondurmasını balık ve sığın yağını (q’ux) karıştırarak yaparlar¹⁹. Değinaklarda birkaç çeşit kızılderili dondurması görülür. Balık Kızılderili dondurması (fish Indian ice-cream) için kısacavanhgiqdenir ve bunu kuru balık ya da bu iş için özel olarak hazırlanan haşlanmış balık (ginolay) ile yaparlar. Kar Kızılderili dondurması (snow Indian ice-cream) içindhiyh vanhgiq adını kullanırlar ve bunu kar ve Coregonus balığının bağırsak yağıyla meyveleri karıştırarak yaparlar²⁰.
• Holikaçuklar nathdloddedikleri Kızılderili dondurmasını tıpkı Değinaklar gibi yaparlar ve onlarda da değişik dondurma tarifleri bulunur. Balık Kızılderili dondurması (fish Indian ice-cream, fish ice-cream) içink’inot nathdloddenir ve bunu kuru balık ya da bu iş için özel olarak hazırlanan haşlanmış balık (k’inadlagh) ile yaparlar. Kar Kızılderili dondurması (snow Indian ice-cream, snow ice-cream) içintsetł nathdlodadını kullanırlar ve bunu kar ve*Coregonusbalığının bağırsak yağıyla meyveleri karıştırarak yaparlar. Yağ Kızılderili dondurması (fat Indian ice-cream, fat ice-cream) içink’iq’ux nathdlod* adını kullanırlar ve bunu donyağı ve Coregonus balığının yağıyla, özellikle de balığın kafasının yağıyla (gittheg-gha) meyveleri karıştırarak yaparlar²¹.
• Yukarı Kuskokvimler nemaje dedikleri Kızılderili dondurmasını balık (Coregonus ²²) ya da sığın (dineje) ve rengeyiği (midzish) gibi memeli hayvanların etleri ile yağını (varsa Amerika kara ayısının yağını da²³) meyvelerle (jija, dalnodinuts`a`, tsoltso, netl`, kwntsan`, dzilnolt`ars, niltinejija`, nin`nikotl`, dwhnikotl`, nikotl`) karıştırarak yaparlar. Önce etler haşlanır ve sonra suyu sıkılarak ince ince kıyılır. Macun kıvamına gelene kadar yağ ile karıştırılır ve sonra da içine meyve atılır. Ayrıca şeker, Hedysarum alpinum bitkisinin tatlı kökü (Indian potatoes), rengeyiği yosunu eklenir. Bu yapılan tatlı taze olarak tüketilebildiği gibi sonradan yenmek üzere dondurulur da²⁴.
• Aşağı Tananalar nonathdlodi dedikleri Kızılderili dondurmasını yaparken dondurma şarkıları (ice‐cream songs) denen türde şarkıları söylerler²⁵.
• Tanakroslar nanehdlaad’ dedikleri Kızılderili dondurmasını kuru et ve sığın yağını karıştırarak yaparlar²⁶.
• Yukarı Tananalar Kızılderili dondurmasını eldeki malzemeye göre şekillendirir. Sığın (diniign) eti kurutularak toz haline getirilir ve huş kabuğundan kapalı kaplarda saklanır ve daha sonra bu et tozu sığın yağı ile karıştırılarak içine meyveler ya da haşlanmış Stenodus leucichthys balığının eti ve balık yumurtaları konur²⁷.

Diaxsh

• Çimşiyanca (Shm'algyack) daayksh ²⁸

Metlakatla, Alaska Çimşiyanları Diaxsh adını verdikleri Kızılderili dondurmasını ya da Çimşiyan dondurmasını (Tsimpshean ice cream) Thaleichthys pacificus balığının yağını eriterek içine kar koyup elleriyle çırparlar ve yaban mersinleri katarlar. İçine şeker de eklenebilir. Dondurulduktan sonra yazın tüketilir²⁹.

Kaynakça

Orijinal kaynak: kızılderili dondurması. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. ↩
2. ↩
3. ↩
4. ↩
5. ↩
6. ↩
7. ↩

8. Siri G. Tuttle, Language and music in the songs of Minto, Alaska ↩

9. Tanacross Learnersʼ Dictionary by I. S. Arnold, G. Holton, and R. Thoman (2009) ↩

10. ↩
11. ↩
12. ↩
13. ↩

14. Liz McKenzie, Moose - Traditional Knowledge ↩

15. Janell Smith (2007), Food customs of rural and urban Inupiaq elders and their relationships to select nutrition parameters food insecurity, health and physical and mental functioning , Florida International University, Miami ↩

16. De Laguna, Frederica & McClellan, Catherine. Ahtna, Handbook of North American Indians, Vol. 6, Subartic. 1981. Smithsonian Institute. Helm, June (Vol. Ed.) Sturtevant, William C (Gen. Ed.) ↩

17. ↩

18. James Kari (1987), Tanaina Plantlore, Dena'ina K'et'una ↩

19. ↩
20. ↩
21. ↩
22. ↩
23. ↩
24. ↩
25. ↩
26. ↩
27. ↩

28. Donna May Roberts (2010), Dictionary of Shm'Algyack, Sealaska Heritage Institute ↩

29. Tsimpshean Indian Island Cookbook, Metlakatla (footnoted) and Cooking Alaskan by Alaskans. Published by Alaska Northwest Books,

    ↩

Kategoriler